Het oorlogsdagboek van Etty Hillesum

Tientallen jaren na haar dood in Auschwitz kreeg de joodse Etty Hillesum (1914-1943) plots grote bekendheid, dankzij de publicatie van haar dagboek en haar brieven uit Westerbork. Daarin geeft ze blijk van een rijk en diep gevoelsleven, maar ook van een raadselachtige verzoening met het lot van de joden. Wie was Etty en wat bewoog haar? In gesprek met biograaf en schrijfster Judith Koelemeijer.

Het verstoorde leven

Door het raampje in een zolderdak in Winschoten keek biograaf Judith Koelemeijer heel even door de ogen van Etty Hillesum. Als kind woonde Etty in de Oranjestraat, het huis staat er nog. Koelemeijer belde aan en mocht binnenkijken. ‘Met de huidige indeling kun je je nog best voorstellen hoe het eruit moet hebben gezien. Het was best een groot huis en de zolder is vrijwel onveranderd, met een uitzetraampje waardoor Etty vast ook naar buiten heeft gekeken. Dat was een kleine historische sensatie.’

Pas tientallen jaren na de oorlog zou Etty Hillesum naam maken met het dagboek dat ze bijhield. Hoewel haar proza aanvankelijk als te moeilijk en te filosofisch werd afgedaan, veranderde alles toen er in 1981 alsnog een beknopte versie werd gepubliceerd, onder de titel Het verstoorde leven.

Het werd een groot succes en verscheen in maar liefst 18 talen. Al in 1986 volgde een complete uitgave van Etty’s geschriften, er kwamen een stichting en een onderzoekscentrum en in 2022 verscheen de biografie. Koelemeijer dook daarvoor diep in het leven van Etty, die werd geboren in Middelburg en vervolgens op diverse plekken in het land woonde, waaronder ook zes jaar in Winschoten.

Vader Louis, docent klassieke talen, bleef ‘de vacatures spellen’, schrijft Koelemeijer in de biografie. In 1918 werd hij in Winschoten conrector van het gymnasium. Etty was een kleuter en zou zes jaar in het Mokum van het Noorden blijven, totdat Louis solliciteerde in Deventer en het gezin daar definitief neerstreek.

Jaren in Winschoten

Over de jaren in Winschoten kon Koelemeijer putten uit latere interviews met jeugdvriendinnetjes van Etty, waarin zij vertellen dat ze regelmatig met Etty speelden. ‘De familie De Beer bijvoorbeeld had een manufacturenzaak aan de Langestraat, daar speelde Etty tussen de balen stof. De families gingen op vriendschappelijke voet met elkaar om. Het gezin van Louis was best goed geïntegreerd in de lokale joodse gemeenschap. Ik denk dat ze er wel hun plek vonden,’ zegt Koelemeijer.

Ook wist de biograaf nieuwe details op te diepen. ‘Een van de mythes rond Etty was dat haar vader het gezin steeds moest verhuizen omdat hij geen orde zou kunnen houden. Dat speelde in Hilversum, maar in Winschoten functioneerde hij uitstekend.’ Wel had Louis ambitie, vertelt Koelemeijer. ‘Hij was een “opstrever”. De functie van conrector was weer een treetje hoger op de maatschappelijke ladder, en dus gingen ze naar Winschoten, waar die vacature al heel lang openstond. Best een grote stap voor een familie die oorspronkelijk uit Amsterdam kwam.’

Verder lezen

Meer lezen? Het volledige verhaal over Etty verscheen in Noorderland 2024-4. Deze voorjaarseditie is te koop via onze webshop en ligt tot 14 mei 2024 in winkels in heel Nederland. Voor deze editie bezochten we de Dekema State in Friesland, maakten we heerlijke voorjaarsrecepten en volgden we de Aspergeroute in Groningen. Haal dit nummer snel in huis!