Tekst: Ankie Lok | Fotografie: Kibboets op de klei
Weinigen weten het nog, maar in Franeker leefden tussen 1934 en 1941 tientallen joodse jongeren samen, met een ideaal dat hen verbond: emigreren naar Palestina. Om zich voor te bereiden op een nieuw leven in het Beloofde Land, gingen ze eerst bij Friese boeren in de leer. Journalist Auke Zeldenrust raakte gefascineerd door dit verhaal en schreef een boek over deze ‘kibboets op de klei’.
Kibboets in Franeker
‘Het loket werd een keuken en de centrale wachtruimte voor passagiers veranderde in een slaapplek voor de jongens. Hier stonden zeker twaalf bedden waarvan enkele stapelbedden. De meiden sliepen boven. Iedereen beschikt over een eigen fiets, dat is essentieel. Die staan in de schuur achter het huis.’
Spoor en fiets: twee symbolen voor de pioniers die in Franeker neerstreken, beschrijft Auke Zeldenrust (57) in zijn nieuwe boek Kibboets op de klei – een joodse droom in Franeker. Aan de spoorlijn Franeker-Tzummarum staat het stationsgebouw aan de Harlingerweg 45 leeg. De joodse Jacob Bramson vindt hier in 1935 een ruimer bemeten onderkomen voor de kibboets die hij heeft gesticht.
Als geneesheer in het plaatselijke Psychiatrisch Ziekenhuis had hij al een handig netwerk in Franeker. De bedoeling is dat joodse jongeren hier leren ploegen, hooien, aardappelen rooien en koeien melken, als voorbereiding op hun uiteindelijke doel: emigreren naar Palestina. In Nederland waren er meer dergelijke kolonies, onder andere in Loosdrecht en Ommen.
Parel op Funda: historisch schooltje in Friesland te koop
In Franeker hebben in totaal zo’n 90 joden in de kibboets geleefd en bij een twintigtal Friese boeren op het land gewerkt. Tijdens de bezetting kwam hier abrupt een einde aan. Het verhaal van de kibboets is een tamelijk onbekende geschiedenis, zelfs in de streek waar die zich heeft afgespeeld. Zeldenrust: ‘Een kibboets in Friesland is sowieso al een gek gegeven. Ik kreeg reacties van mensen in Franeker die er niets van afwisten.’
Een avontuur
Het waait hard, maar de bomen zwiepen geruisloos heen en weer. Een paard in galop zweeft boven de aarde, de hoeven raken de grond, maar dat is niet te horen. En jonge mensen praten, werken en lachen uitbundig, maar doen dat in stilte.
De zoektocht van Zeldenrust begon toen er amateurfilms opdoken, gemaakt door kibboetsoprichter Bramson. In zijn boek beschrijft Zeldenrust enkele bewegende beelden. De filmrollen werden in de oorlog verstopt, kwamen terecht bij herinneringscentrum Yad Vashem in Jeruzalem en werden in 2020 geschonken aan het Fries Film & Audio Archief.
Toen Zeldenrust de beelden voor het eerst zag, wist hij meteen dat hij naar iets bijzonders keek: ‘Het ziet er onbezorgd uit op de film, ze lachen veel. Het zijn jongeren in de kracht van hun leven, met hun humor en samenzijn. Ze hebben plezier. Ze zijn aan het paardrijden, iedereen is erbij, je voelt het groepsgebeuren. Deze jonge mensen gaan een avontuur aan en jagen hun droom na. Aan de andere kant moeten ze ook veel zorgen hebben gehad over hun toekomst.’
De filmbeelden werden gemaakt tussen 1937 en 1939, onder de toenemende dreiging van het antisemitisme. ‘Het zijn zwart-witbeelden, een stomme film: je ziet van alles gebeuren, maar het blijft stil. Tegelijkertijd maakt juist die stilte indruk, omdat het vervolgens daadwerkelijk stil is geworden.’
Meer lezen
Verder lezen? Het volledige verhaal over otters verscheen in Noorderland 2023-2. Deze editie is nu te koop via onze webshop en ligt tot 4 april 2023 in de winkels. In deze editie gaan we ’terug naar toen’: we overnachten het oude Seinhuisje op Terschelling, gaan langs bij Professor Pannenkoek in Orvelte en bezoeken het bekende “vlechtdorp” Noordwolde. Dit – en nog veel meer – lees je nu in Noorderland.
