Nieuwe functies voor eeuwenoude Friese kerken

Dit artikel verscheen in Noorderland 2017-8.

Tekst: Jolanda de Kruyf | Fotografie: Gert Tabak

De kerk is van oudsher verbonden met de meest belangrijke momenten in een mensenleven: geboorte, huwelijk, overlijden. Het gebouw zelf vormt ook vaak letterlijk het middelpunt van de samenleving, hoe klein die ook is. Elk zichzelf respecterend dorp heeft wel een kerk én een kroeg. Maar de realiteit is dat steeds meer van die monumentale gebouwen, van soms wel acht eeuwen oud, hun oorspronkelijke functie verliezen als gevolg van ontkerkelijking. Met die ontwikkeling ligt onherroepelijk ook verval en, in het ergste geval, zelfs sloop op de loer. Maar niet als het aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken ligt, want die beijvert zich al sinds 1970 voor het vinden van passende herbestemmingen.

Cultuurschat van Friesland

Even een paar cijfers. Friesland telt 770 kerken, waarvan 350 met de status rijksmonument. De Stichting Alde Fryske Tsjerken heeft er 49 in eigendom en legt het dagelijkse beheer als ook de invulling in vertrouwde handen van plaatselijke commissies. Betrokken dorpsgenoten die samen zorgdragen voor “hun” kerk. Dat werkt. Dankzij een eigen solidariteitsfonds en gezamenlijke spaarpot voor noodzakelijke restauraties blijven álle 49 kerken in gebruik. ‘We helpen en koesteren elkaar, vormen één grote familie,’ zegt directeur Gerhard Bakker.

Hij stelt: ‘We zijn een vangnet voor kerken die hun religieuze bestemming verloren hebben.’ Een proces dat al in de jaren 60 op gang kwam. Toen zette de ontzuiling in en verloor de gevestigde godsdienst haar greep op de maatschappij. Met als gevolg dat veel kerken leegliepen, verwaarloosd raakten en kerkgemeenten zelf niet bij machte waren om voor de kostbare gebouwen te blijven zorgen. ‘Toch vormen ze samen de grootste cultuurschat van Friesland,’ zegt Gerhard Bakker. ‘Alle kloosters zijn al gesloopt, alle kastelen uit de provincie verdwenen. Deze collectie kerken vormt onze schatkamer. Daar moeten we zuinig op zijn.’

‘Bijna alles kan in de kerk’

Zuinig zijn ze bij de stichting, die er niet zozeer op gebrand is méér kerken in bezit te krijgen, maar zich beijvert voor herstel en behoud en de kerk als ruimte wil “teruggeven” aan het dorp. Daarmee bedoelt Gerhard Bakker dat het gebouw gebrúikt wordt, een herbestemming krijgt die wel voldoende publiek trekt. ‘Kerken moeten levende stenen blijven, dan houden ze een zinvolle functie.’ Misschien niet langer, of in mindere mate, voor de zondagsdienst maar wel gedragen door de gemeenschap. ‘Er is, behalve een enorme kerkdichtheid, ook een grote dorpshuisdichtheid in Friesland. Wees reëel, je kunt in elk dorp niet beide voorzieningen in stand houden.’ Dus buigen veel kerkgemeenten zich over een belangrijke toekomstvraag: hoe zorgen we dat onze kerk overeind blijft? Kunnen we bepaalde activiteiten verplaatsen vanuit het dorpshuis? En hoe gevoelig ligt dat…? 

Wat Gerhard Bakker betreft kan ‘bijna alles in de kerk’. In het nette natuurlijk; dus geen pikante fotoshoot of stampende houseparty. Maar er is zoveel meer mogelijk. ‘Goede ideeën zijn goud waard, de stichting staat open voor creatieve plannen die passen binnen de kerk.’

Een B&B in de kerktoren

Geslaagde voorbeelden zijn er al genoeg. Met Dedgum als een van de trendsetters. Een dorpje van 200 inwoners zonder voorzieningen. Dus biedt de terpkerk uit 1889 kansen, maar geen andere Friese kerk verkeert in zo’n slechte conditie. Scheuren in de toren en buitenmuren, kapotte muurankers, een gehavende constructie. De geplande, grootscheepse restauratie start in januari, vervolgens wordt het bedehuis geschikt gemaakt voor multifunctioneel gebruik. Een hartenwens van bewoners die graag zien dat hun kerk, behalve voor maandelijkse kerkdiensten, kan worden gebruikt als dorpshuis. Bovendien komt in de toren een bescheiden B&B. ‘Slapen in de kerk wordt wel een dingetje,’ denkt Gerhard Bakker. Vakantiehuisjes zijn een optie, maar alles met beleid. Want het is niet voor niks dat in geen van de huidige 49 kerken wordt gewoond of gewerkt. ‘Door de aanwezigheid van een kerkhof ligt ook de herbestemming gevoelig. Met zo’n plek ga je waardig om.’

Geweldige akoestiek

In Jorwert hoeft de plaatselijke commissie geen enkele moeite te doen om het Romaanse bolwerk uit de 12^de eeuw verhuurd te krijgen. ‘Men dient zichzelf wel aan,’ zegt “sleutelhouder” Mathieu van den Boogaard. Jorwert dankt de grote bezoekersaantallen aan het boek “Hoe God verdween uit Jorwerd” (de Nederlandse spelling) van Geert Mak, dat nog altijd publiek uit heel Nederland trekt. Mathieu: ‘En de akoestiek is hier geweldig!’ Eens per vijf, zes weken vindt een eredienst plaats van de protestantse streekgemeente Westerwert/Mantgum, afgewisseld met intieme concerten en theatervoorstellingen, een boekenmarkt of heiligenbeeldenmarkt. ‘Je kunt hier ook je verjaardag vieren.’ Vreemd? ‘Welnee. In Jorwert zeggen mensen ik leau net sa bot, mar it is wol myn tsjerke!. Ik geloof niet meer zo sterk, maar het is wel mijn kerk. ‘De kerk is de ziel van het dorp, dat gevoel zit heel diep.’ 

De voorkerk is in gebruik bij de stichting Nijkleaster, die een nieuw klooster even buiten het dorp wil bouwen en deze ruimte voorlopig als uitvalsbasis gebruikt. Naast mini-pelgrimstochten organiseert Nijkleaster spirituele stilte- en themadagen. Gerhard Bakker: ‘Voor veel mensen is de kerk van Jorwert een plek van rust, inspiratie en gemeenschapszin.’

Bruidsparen en kunstenaars

Monumentale kerken zijn ook geliefd bij bruidsparen. Vooral die van Katlijk; in die stemmige entourage worden jaarlijks meer dan 30 huwelijken voltrokken. Katlijk en ook Blessum zijn trouwens ook al jaren als dorpshuis in gebruik. Sibrandahûs staat bekend om z’n drukbezochte zondagmiddag concerten, Sint Jacobiparochie vanwege z’n enorme veelzijdigheid: ‘Qua gebruik is dat onze topper,’ zegt de stichtingsdirecteur. De Groate Kerk functioneert al 30 jaar als cultureel centrum voor de hele gemeente het Bildt en omtrek. 

De Mariakerk van Bears, ook onder de paraplu van Alde Fryske Tsjerken, vormt een fraaie twee-eenheid met de “luchtspiegeling” van de voormalige Uniastate. Het kasteel verdween, de kerk is springlevend, “op de kraak” (achter het orgel) is een permanent bezoekerscentrum ingericht over de staten en stinsen van Friesland.

Opmerkelijk is ook de Romaanse kerk van Raard (bij Dokkum) die vijftien jaar lang dienst deed als museum voor beeldende kunst, het werk van de Groningse Irene Verbeek. De stichting zoekt met ingang van 2018 een nieuwe huurder voor de kerk die zich bij uitstek leent voor galerie of museum: ‘Alles zit erin en is goed onderhouden, cv, keuken, toilet.’ In Ginnum staat ook een echte “werkplek-kerk”. Een atelierkerk voor een artist in residence die de ruimte voor een week kan huren. ‘In de praktijk komen daar veel kunstenaars met een religieuze achtergrond op af.’ 

Wees welkom, willen de hoeders van dit erfgoed maar zeggen. Alle kerken zijn het hele jaar rond te bezoeken via de sleuteladressen. Die vind je op aldefrysketsjerken.nl