De elf fonteinen in Friesland gaan weer aan: ontdek ze met deze route

"Fonteinspotters"

Aandachtig turen twee witharige mannen in de muil van een reusachtige vis met verschrikte gouden ogen. Een roze tong, een glanzend gehemelte. Woeste witte waterpluimpjes spatten uit de onderlip, smalle stralen uit de bovenlip, alsof de vis letterlijk schuimbekt. 

Het geklater is ver op het havenhoofd te horen. Om de visfontein van Stavoren kan niemand heen: 3,3 meter hoog, 6 meter breed en 8,4 meter lang, gemaakt van kunsthars, pu-schuim en staal. Een carnavaleske verschijning, die zo op het eerste gezicht hevig contrasteert met het schilderachtige voorkomen van het Friese havenstadje.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

De mannen lopen een rondje om de vis, bekijken de schubben en kieuwen alsof het een nieuw model auto betreft. Een van hen diept een paar muntjes op uit zijn broekzak en werpt die in de roze muil. ‘Misschien brengt het geluk. Je weet maar nooit,’ grinnikt hij. ‘Nu naar Hindeloopen?’ oppert de ander als hij het slot van zijn elektrische fiets haalt. ‘We zijn "fonteinspotters" en gaan ze allemaal langs,’ verklaart hij en toont op zijn smartphone foto’s van fonteinen in Franeker, Sneek, IJlst en Leeuwarden. 

Vis voor Stavoren

Wie geen Reinier Paping of Evert van Benthem is en niet meer gelooft in strenge winters, kan zich een nieuw doel stellen. Geen stempels, maar fonteinen verzamelen! Niet in de bittere kou, maar gewoon op een zonnige lente- of zomerdag. Steeds meer toeristen en dagjesmensen maken er een sport van om alle elf fonteinen te spotten, die sinds 2018 in de Friese Elfsteden te zien zijn. 

11Fountains heten ze, een project van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa 2018. Na een korte winterstop gaan de fonteinen elk jaar rond 20 maart, op Kletterdei en tevens Wereldwaterdag, weer aan. 

Elf internationale topkunstenaars ontwierpen een fontein voor elke Elfstedenstad. De kunstenaars zijn niet zomaar uit de losse pols uitgekozen: hun werk en karakter passen bij de geschiedenis van de stad waar ze hun kunstwerk voor maken. 

Bekijk ook

Nieuwe editie van Noorderland nu in de winkels | Noorderland

In deze speciale editie van Noorderland, onze stadsspecial, brengen we een ode aan de noordelijke steden.

Zo is de Vis voor Stavoren ontsproten aan het brein van de Amerikaanse kunstenaar Mark Dion, die voor zijn sculpturen en installaties diep in de geschiedenis van een onderwerp of locatie duikt. Dit keer was dat voor hem de ooit rijke Hanzestad Stavoren. De geschiedenis van Stavoren draait om de zee, om overstromingen, zeehandelsoorlogen en een haven die verzandde. Hoewel de stad meerdere keren in armoede verviel, wist ze zich steeds te herpakken. Zeevaart en visserij brachten Stavoren weer tot bloei. Oude sages zoals Het Vrouwtje van Stavoren vertellen hierover. 

Mark Dion, die zelf opgroeide in de havenstad New Bedford, voegt daar met zijn Vis Voor Stavoren een nieuw verhaal aan toe. De vis is een knipoog naar de pentekening van Pieter Bruegel de Oude, gemaakt in 1556, de tijd dat Stavoren nog een bloeiende havenstad was: ‘Hoe grote vissen kleintjes eten.’ Op die prent is een oude man te zien die een klein jongetje wijst op een enorme vis met in zijn bek en in zijn maag een grote hoeveelheid kleinere vissen, die op hun beurt weer nog kleinere vissen in hun bek hebben. 

Dion wil de bezoekers met zijn kunstwerk ook aanmoedigen tot interactie. Dat is hem beslist gelukt. Zodra de twee mannen er op hun elektrische fietsen vandoor zijn, voegen zich een paar echtparen bij de fontein. Ze fotograferen elkaar, met op de achtergrond de schuimbekkende vis.

Net een sprookje

In Hindeloopen wacht de volgende fontein. Het smalle pad ernaar toe voert langs de 16de-eeuwse kerk, opgetrokken uit gele Friese steen. Op het dak glimmen grijsblauwe leien in de zon. Het geklater in de verte kondigt de verrassing al aan.

Op een veldje tegenover een rij historische huizen aan de Nieuweweg prijkt de fontein van de Chinese kunstenares Shen Yuan. Het is een 3,5 meter hoge levensboom, met daar omheen een bassin. Op de boom zitten sierlijke exotische vogels. Uit hun snavels sproeit water, waardoor het lijkt alsof ze opgewonden met elkaar keuvelen. Aan weerszijden van de boom ligt een gewei van hout. 

Hoewel de dagjesmensen zich op zomerse dagen verdringen rondom het oosterse tafereel, is het er nu zo stil dat zelfs de stemmen in de aangrenzende huizen hoorbaar zijn. Aan de overzijde sluipt een poes door het gras. In de bomen zingen vogels, échte vogels. Soms zwijgt de fontein even, om vervolgens weer zacht te kletteren. Zwakke golfjes in het bassin van basalt. 

Shen Yuan liet zich voor dit kunstwerk inspireren door het stadswapen van Hindeloopen. Dit wapen bestaat uit een boom met een hert en een hinde die hem omringen. Volgens de mythe is dit een zogeheten ‘levensboom’. Zijn wortels huizen in de onderwereld en zijn takken wijzen naar de hemel. De boom symboliseert levensenergie, maar staat ook voor wijsheid. Het hert en de hinde voeden zich hiermee. 

Aarzelend neemt Mieke Wolters uit Groningen plaats op het houten gewei naast de levensboom. ‘Heel bijzonder, de mooiste fontein van de elf als je het mij vraagt. Het liefst zou ik ’s avonds nog eens terug gaan, want dan is de fontein ook nog eens verlicht. Prachtig om dat in het donker te zien.’ Met haar handen in haar schoot blijft ze nog een tijdje kijken. ‘Zo rustgevend, dat geluid van het water. Alsof je in een sprookje stapt.’

Spuitende walvis

Andere koek is dat in Harlingen, waar een nietsvermoedende wandelaar op de Zuidpier de forse noordenwind trotseert. Een krans van witte branding langs de schuine randen. Krijsende meeuwen. Scherp afgetekend tegen de blauwe hemel het vuurrode lichtschip Jenni Baynton. En dan plotseling schudt een krachtige waterstraal de slenteraar wakker. Het is een potige walvis die ogenschijnlijk ontheemd op de bodem van de Willemshaven ligt, en op onregelmatige momenten begint te spuiten. Dat gebeurt zo hevig dat het vernevelde zoute water vaak tot aan het lichtschip reikt. 

Wie het routekaartje van de 11fountains al bij de hand had, zal minder verrast zijn. Bekend is dat de potvis ongeveer om de zeven minuten uitbundig spuit. De vis is een creatie van het in Puerto Rico wonende kunstenaarsechtpaar Allora en Calzadilla. Zij lieten zich inspireren door de maritieme geschiedenis van Harlingen, waarin de walvisvangst een grote rol speelde.

Het 18 meter lange en 17.5 ton zware gevaarte werd destijds over het Van Harinxmakanaal naar zijn plek in de Willemshaven gebracht. Het dier zit aan de bodem vast en is bij eb helemaal te zien; bij hoog water slechts een klein deel. Talrijke toeristen maakten de afgelopen jaren vakantiekiekjes van de spuitende walvis.

Nevel in het zonlicht

Elf kilometer verderop zitten in het kleine stadspark aan de voet van de Martinikerk in Franeker twee "fonteinenjagers" klaar op een bankje. Fototoestellen in de aanslag. Het door bloemenpracht omzoomde fonteinenstraatje heeft hen tot aan De Oortwolk gebracht. 

De fontein produceert verschillende watervallen die vanuit een schaal langs een verticale ketting van donkere parels in het bassin stromen. Een van die parels is zilverkleurig, als de maan. Een andere is verguld en staat voor de kleur van de zon. De Oortwolk zelf bestaat uit een mist van fijne druppeltjes die vanuit een goudkleurig gaaswerk in de schaal vallen.

De Franse kunstenaar Jean-Michel Othoniel bracht met zijn fontein een ode aan Jan Hendrik Oort, de wereldberoemde, in Franeker geboren astronoom. Hij nam aan dat rondom ons zonnestelsel een "wolk" van miljarden komeetachtige objecten beweegt en veroorzaakte daarmee een doorbraak in de astronomie. 

Bart Damstra heeft zijn eerste, mooie plaatje al binnen. ‘De nevel met het zonlicht is zo mooi.’ De harde wind blaast waterdruppeltjes in zijn gezicht. Bart woont in Leeuwarden en maakt vandaag een motortocht met zijn broer. ‘210 Kilometer lang genieten van onze eigen provincie.’ De elf fonteinen hebben ze als echte Friezen allang gezien. De Oortwolk is volgens het duo een van de mooiste. ‘We hebben alle fonteinen meerdere keren op de foto, maar ze blijven mooi. Hier kan Friesland trots op zijn!’

Praktische info

De volledige Elf Fonteinenroute is 198 kilometer lang en kan zowel met de fiets als met de auto worden afgelegd. Je kunt de hele route volgen of slechts een deel ervan – net wat jij het leukst en prettigst vindt. De volledige routebeschrijving vind je op de website van Visit Friesland. Daarnaast lees je op 11fountains.nl allerlei nuttige (achtergrond)informatie over de elf fonteinen en kun je er podcasts over beluisteren. Leuk voor onderweg of ter voorbereiding thuis.